1 września to data w Gdańsku szczególnie ważna. Pamiętam, że jeszcze w podstawówce znalazłam się w delegacji, która tego dnia składała kwiaty na cmentarzu na Zaspie. Cmentarz powstały jeszcze w XIX wieku był najpierw miejscem pochówku miejskiej biedoty, samobójców, topielców, zmarłych w przytułkach, a także jeńców z I wojny światowej. Od września 1939 roku chowano tu poległych, rozstrzelanych i pomordowanych w obozie koncentracyjnym w Stutthofie. Tu pochowano wielu gdańskich Polaków, którzy w okresie Wolnego Miasta Gdańska zajmowali się działanością polonijną, tu znajduje się mogiła Obrońców Poczty Polskiej.
Polski Urząd Pocztowo-Telegraficzny w Wolnym Mieście Gdańsku został utworzony w 1920 roku. Pierwszy punkt pocztowy powstał w Nowym Porcie, a w 1921 roku otwarto Dyrekcję Poczt i Telegrafów RP z siedziba w gmachu dawnego pruskiego szpitala przy ówczesnym placu Heweliusza. W mieście ustawiono 10 polskich skrzynek pocztowych.
Polacy stanowili 9-13% ludności miasta. Na mocy Traktatu wersalskiego terytorium WMG włączono do polskiego obszaru celnego. Polacy mieli prawo zarządzania kolejami. Powołano Radę Portu i Dróg Wodnych, która zarządzała portem i urządzeniami portowymi. Polskę reprezentował Komisarz Generalny Rzeczpospolitej Polskiej.
WMG było miastem-państwem podlegającym Lidze Narodów. Miało własną konstytucję, parlament, senat i hymn. Językiem urzędowym był niemiecki. Ale dokumenty wysyłane do mieszkających w WMG Polaków i Kaszubów miały polskie tlumaczenia. Poczta polska zajmowała się korespondencją idącą z Polski i do Polski. Po mieście wędrowali polscy listonosze, przez długi czas wykonujący swoje obowiązki bez żadnych problemów. Ale kiedy w Gdańsku popularności zaczęli zyskiwać naziści, zaczęły się zaczepki, bójki, szykany, a przed samym wybuchem II wojny światowej aresztowania,
Pomyślałam, że 1 września i obchody 80-tej rocznicy wybuchu II wojny światowej to dobrą okazją, by przypomnieć sobie film, który Stanisław Różewicz poświęcił wydarzeniom z tamtego czasu. Wolne Miasto powstało w 1958 roku, niewiele ponad 20 lat po opisywanych wydarzeniach. Różewicz, przypominając obronę Poczty Polskiej, pokazał codzienność WMG latem 1939 roku. Budując historię z wątków kilku wybranych postaci stworzył obraz miasta, w którym za kilka dni miała rozpocząć się II wojna światowa. Ukazał ludzi z ich obawami, marzeniami, planami, całkiem zwykłymi, jak urlop czy spotkanie z narzeczonym, i skonfrontował tę zwyczajność z heroiczną obroną placówki pocztowej przy placu Heweliusza.
Pocztowcy liczyli na pomoc, która nie nadeszła. Z niedalekiego Westerplatte słychać było odgłosy prowadzonej tam walki. 1 września o godz. 19 podjęto decyzję o kapitulacji. Dyrektor Jan Michoń został zastrzelony, gdy jako pierwszy, trzymając białą flagę, wyszedł z budynku. Naczelnik poczty Józef Wąsik, który był następny, został spalony miotaczem ognia. Sześciu pocztowcom udało się uciec, dwóch z nich zostało aresztowanych następnego dnia, czterej przeżyli wojnę. Dwudziestu ośmiu pocztowców zostało umieszczonych w Prezydium Policji, a potem w Victoriaschule, gdzie urządzono więzienie dla gdańskich Polaków aresztowanych na początku września. Tydzien później odbył się proces, pocztowców oskarżono o partyzantkę i skazano na śmierć. Wyrok wykonano prawdopodobnie 5 października na Zaspie. Pocztowcy, którzy nie brali udziału w obronie poczty, zostali aresztowaniu i wysłani do obozów koncentracyjnych. Film nie ukazuje tego, co działo się poźniej, kończy się w momencie wykonania wyroku.
Warto w kontekście rocznicy wybuchu wojny pamiętać nie tylko o obronie Westerplatte, ale także o obronie Poczty Polskiej. A odwiedzając Gdańsk wybrać się do Muzeum Poczty Polskiej. Muzeum znajduje się w budynku, w którym osiemdziesiąt lat temu rozegrały się wydarzenia przedstawione przez Różewicza w filmie Wolne Miasto.
